Ini adalah gelar yang disematkan oleh alm. Buya Sirajuddin Abbas (w. 1980) dan alm. Syaikh Yunus Yahya al-Khalidi Magek (w. 2001) kepada alm. al-‘Arif billah Syaikh Muhammad Sa’ad al-Khalidi Mungka (w. 1920) atau dimasyhurkan dengan “Baliau Surau Baru”. Setelah saya timbang, terdapat beberapa alasan mengapa beliau (Syaikh Sa’ad Mungka) disebut sebagai Syaikhul Masyaikh, diantaranya:
1. Beliau bersanad kepada ulama-ulama besar Minangkabau dan Mekkah akhir abad 19 dan awal abad 20. Di antara ulama-ulama yang menjadi guru beliau ialah Mufti Zawawi di Mekkah (Mufti Syafi’iyyah di Mekkah), Syaikh Muhammad Jamil Tungkar, Syaikh Muhammad Shalih Beliau Munggu Padang Kandih, Syaikh Abu Bakar Tobiang Pulai. Beliau juga berteman dengan ulama-ulama kenamaan waktu itu, diantaranya ialah Syaikh Ahmad Fathani (Pattani, Thailand) di Mekkah. Artinya beliau mempunyai isnad yang kuat dalam ilmu.
2. Beliau, Syaikh Sa’ad, ialah guru dari ulama-ulama besar Minangkabau abad ke 20. Di Surau Baru Mungka, Syaikh Sa’ad mengajar halaqah ulama (yang sudah terbilang ulama), dengan pelajaran Tuhfatul Muhtaj dan Ithaf Saadat Muttaqin. Di antara murid-murid, yang sudah menjadi ulama, dan duduk dalam halaqah tsb ialah Syaikh Yahya al-Khalidi Magek, Syaikh Sulaiman Arrasuli Canduang, Syaikh Machudum Solok, Syaikh Jamil Jaho, Syaikh Abbas Qadhi Ladang Laweh, Syaikh Abdul Wahid Tobek Godang, Syaikh Arifin Batuhampar, dan lain-lain. Perlu diketahui, dalam sehari-hari, di suraunya, Syaikh Sa’ad lebih banyak berbicara dalam bahasa Arab Mekkah, dibandingkan berbahasa Minang.
3. Beliau ialah tokoh besar Thariqat Naqsyabandiyah Khalidiyah dan pembelanya di Sumatera. Beliau pernah membantah Syaikh Ahmad Khatib Minangkabau yang menyalahkan rabithah dalam amal suluk. Beliau juga mempunyai khalifah yang juga sebagai ulama-ulama besar. Beliaupun menulis sebuah nazham tawasul berbahasa Arab, yang cukup indah dengan isyarat-isyarat sufistik yang dalam, yang sampai sekarang masih dilantunkan di surau-surau di Limapuluh Kota.
4. Beliau diakui kawan dan “lawan” (maksudnya lawan diskusi). Dalam pertemuan ulama di Bukittinggi, awal abad 20, Syaikh Sa’ad diakui secara umum sebagai ‘alim ‘allamah. Syaikh Abdullah Halaban, ulama tua dari Halaban, ahli ushul dan mantiq legendaris, mengakui kealiman Syaikh Sa’ad setelah 3 hari 3 malam berdiskusi (artinya beristirahat pada waktu ibadah, makan, dan tidur sejenak) dalam sebuah masalah yang musykil. Syaikh Sa’ad juga dipilih sebagai pimpinan Ittihad Ulama Sumatera di Maninjau.
*******
Apa yang saya tulis di atas merupakan sekelumit tentang Syaikh Sa’ad Mungka, yang mulai saya kaji sejak tahun 2009. Adapun tokoh penting, referensi saya, tentang Syaikh Sa’ad ialah Bapak H. Halim Sa’adi bin Buya Hasan Basri Sa’adi bin Syaikh Muhammad Jamil Sa’adi bin Syaikh Muhammad Sa’ad al-Khalidi Mungka. Saat ini beliau berusia sekitar 70 tahun. Dan telah mengumpulkan bahan-bahan tentang Syaikh Sa’ad, jauh sebelum saya dilahirkan ke dunia ini.
Bapak Halim Sa’adi ialah ibarat orang tua bagi saya. Pertama kali saya berjumpa beliau tahun 2009 di Mungka Tonga, sejak itu hubungan emosional/ jiwa terjalin kuat. Bila hari baik bulan baik, saya selalu berkunjung ke kediaman beliau. Zhahirnya beliau banyak bertanya pada saya, secara batin saya banyak menyauk dari kedalaman jiwanya. Dan satu hal, beliau begitu tawadhu’, sampai beliau enggan bila menyebutkan alur nasab beliau kepada Syaikhul Masyaikh tsb. Disini saya memint maaf menyebutkan ini, sebab mengingat ulama pendahulu apalagi dari keluarga sendiri, menjadi sebab turun rahmat Allah. Saya selalu bercerita tentang kakek buyut saya, seorang keramat bermakam di Bukit Kamang, dengan niat sebagai “pelecut” saya yang jahil, lalai, dan karam dalam dosa ini. Bila saya ingat kakek buyut saya, terbit malu, muncul motivasi untuk segera mensucikan jiwa yang kotor. Mungkin inilah hakikat rabitah itu.
Saya banyak bersyukur dapat bergaul dengan beliau, menyauk hikmah dan kebijaksanaan, yang tidak akan didapat di bangku perkuliahan manapun. Dan tentu saya berniat mengambil berkah; ketika beliau bercerita tentang ayah, kakek, dan buyutnya, seringan disertai dengan mata berkaca-kaca, saat itu pula payah saya menahan air mata.
Satu ketika beliau bercerita mimpi. Dalam mimpi itu Syaikh Jamil Sa’adi berjalan, lengkap dengan sorban dan jubahnya, diiringi oleh masyarakat banyak dari belakang. Bapak Halim kemudian datang kehadapan beliau, meminta do’a, lalu Syaikh Jamil menengadahkan tangan berdo’a. Ketika mendengar kisah itu, payah betul saya menahan haru dan rindu kepada Syaikh Jamil.
Bapak Halim selalu mengakui diri “tidak berpunya”, ilmu dan amal. Tawadhu’. Saya katakan, “tidak berpunya itu, itulah yang berpunya hakikinya.”
Kami berbicara dari hati ke hati sore ini. Berbicara tentang mana jalan yang akan ditempuh bila “pulang”; dimana perpegangan akan dikokohkan. Banyak saya menyauk dari beliau. Azan Maghrib akan berkumandang, saya izin, dan beliau meminta saya berfoto berdua.
Alhamdulillah….
Mungka Tonga, 17 Februari 2021
